(Heinz Keijser in zijn woning aan de Prinsengracht in Amsterdam, bij een vitrinekast vol rammelaars. Foto Cas Oorthuys.)
In het Joods Museum zijn nu meer dan negenhonderd rammelaars te zien. Ze vertellen het bijzondere verhaal van de verzamelaar, Heinz Keijser. Achter zijn collectie gaat een tragische geschiedenis schuil.
De 'rammelaarman' bleef zijn hele leven zoeken naar dat ene exemplaar Roos Volkers, Volkskrant, 26 januari 2022.
Rammelaars! Rammelaars! Rammelaars!, tot en met 5 juni 2022 in het Joods Museum, Amsterdam. Daarnaast is er de podcast De man met de rammelaars, over het leven van Heinz Keijser.
In 1947 koopt Heinz Keijser een rammelaar voor het kind dat hij met zijn vrouw Eva Loeb verwacht. Maar als hun kindje na acht maanden dood wordt geboren, geeft Keijser de rammelaar weg aan een bevriend koppel met kind. Tot groot verdriet van Loeb. Het stuk speelgoed vormde haar enige aandenken en het stel zal kinderloos blijven. Terugvragen is geen optie, dus gaat Keijser op zoek naar vervanging. Al snel vindt hij een andere rammelaar, maar met zoeken stopt hij nooit.
Zo werd Heinz Keijser de 'rammelaarman', wiens verzameling meer dan negenhonderd stuks telde, heel precies op type uitgestald in zijn woning aan de Prinsengracht in Amsterdam. De rammelaars waarvoor Keijser de wereld afstruinde, verschillen veel van onze huis-tuin-en-keukenexemplaren. Vervaardigd van zilver of met koraal; dit zijn kostbare stukken die je niet snel in de handjes van een kind zou stoppen. Ze horen te worden bewonderd in vitrines.
Keijsers verzameling is nu in zijn geheel te zien in de tentoonstelling Rammelaars! Rammelaars! Rammelaars! in het Joods Museum in Amsterdam. De expositieruimte staat vol rammelaars van riet, rotan en plastic, met barnsteen en wolfstand, er zijn zelfs schilderijen van rammelaars. "De expositie is één groot rinkelfestijn", zegt curator Mirjam Knotter. Maar, benadrukt ze, achter dit festijn schuilt een "ontroerend, zowel tragisch als strijdbaar verhaal".
Want wat beweegt een volwassen man om zich volledig te storten op het verzamelen van speelgoed? Terwijl zijn collectie steeds grotere bekendheid en waardering genoot, bleef de persoon Keijser een mysterie. Tot aan zijn dood in 1988 heeft hij nauwelijks gepraat over zichzelf en het verleden, ook niet met naasten.
Toen in 2016 een collega van curator Knotter, Ilja Meijer, bij het sorteren van Keijsers persoonlijke archief een stapel papier ontdekte waarop in zijn handschrift zijn leven beschreven stond, was de verbazing groot. "De papieren vertelden een totaal onverwacht verhaal", herinnert zich Knotter, die ten tijde van de vondst al meer dan tien jaar bezig was met het ordenen van de verzameling rammelaars.
Keijser, een Joodse jongen, ontvlucht Duitsland kort nadat de nazi’s de macht hebben overgenomen. Hij komt terecht in Amsterdam, vindt een thuis in de antifascistische kunstenaarskringen daar. Hij wordt theatermaker, met in zijn vriendenkring onder anderen de fotografen Cas Oorthuys en Emmy Andriesse.
(Miniatuur poppenrammelaars van plastic, Europa en Verenigde Staten, 20ste eeuw. Foto Peter Lange.)
"Het was een ontzettend gelukkige tijd voor hem", aldus Knotter. "Die abrupt eindigde toen hier de oorlog uitbrak." De Nederlandse capitulatie betekent het begin van vijf jaar onderduiken op 22 adressen. Keijser overleeft de oorlog, maar na de bevrijding schrijft hij: "Alles was in orde... alleen ik niet." De jaren van angst om gevonden te worden en schuldgevoel tegenover de mensen die hun leven in gevaar brachten om hem verborgen te houden, hebben diepe sporen nagelaten bij Keijser. Knotter: "Eigenlijk was hij te zwaar getraumatiseerd om nog te functioneren. Hij werd geteisterd door angstaanvallen."
En dan is daar ineens die eerste rammelaar. Ernaar zoeken wordt voor Keijser een manier om het verdriet en de pijn even te vergeten. Dat niet alleen, zegt Knotter. "Zijn collectie betekent bestaansrecht. Toen hij vanwege zijn trauma niet meer kon werken, had hij aan het verzamelen een plezierige dagtaak, die hem ook nog respect opleverde."
De rammelaar is hier geen toevallig verzamelobject. Rammelaars werden vroeger gezien als magische instrumenten om kinderen mee te behoeden voor de dood. Daarbij zag Keijser een link met de zilveren siertorens van de thorarol, versierselen die door het rinkelen van hun belletjes de gelovigen beschermen. "Elke rammelaar bood hem een opening naar zijn verloren kind en zijn Joodse identiteit", denkt Knotter.
Knotter zelf wilde na het lezen van Keijsers verhaal maar één ding: "Dat rammelaartje vinden waarmee het allemaal begon". Lange tijd is het een vergeefse zoektocht. Net als Nederland diep in de coronacrisis zit, krijgt ze een mailtje. Ze kon het bijna niet geloven – 'Ik heb geschreeuwd' –, maar het bleek afkomstig van het kind van Keijsers vrienden in 1947, nu een vrouw van in de 70, Suzanne Braunsberg. Ze woont in Londen en heeft de rammelaar altijd bewaard."
"Hij staat in een vitrine bij haar thuis, zodat bezoekers hem kunnen bekijken", weet Knotter. "Braunsberg vertelt hen dan over Keijser en zijn prachtige verzameling. Zijn verhaal leeft dus in Londen." Speciaal voor de tentoonstelling kreeg het Joods Museum het rammelaartje van Braunsberg in bruikleen. "Nu is het de eerste rammelaar die de bezoeker te zien krijgt."
In november veranderde het Joods Historisch Museum de naam in Joods Museum, omdat de term 'historisch' niet meer zou passen bij de tentoonstellingen die aan zowel de geschiedenis als de actualiteit raken. Zoals de expositie Between Worlds van de hedendaagse Israëlische kunstenaar Sigalit Landau (t/m 27/3). Met voorwerpen bezet met zoutkristallen, het gevolg van langdurige onderdompeling in de Dode Zee, maakt zij de gevolgen van klimaatverandering zichtbaar.
Tentoonstelling zie hier (nieuw venster).
Podcast hier.
(Versieringen voor de thorarol; verzamelaar Keijser zag een link met rammelaars. Zilver en verguld, Nederland, eind 17de eeuw. Foto Peter Lange.)
